इंदापूर - डॉ. संदेश शहा
इंदापूर: राज्यात सध्या थंडीची लाट (Cold Wave) पसरली असताना अनेक ठिकाणी विषारी घोणस सापांचा (Russell's Viper) वावर लक्षणीयरीत्या वाढला असल्याचे दिसून येत आहे. थंडीमुळे उबदार जागेच्या शोधात हे साप मानवी वस्तीकडे, विशेषतः रस्त्यांवर आणि शेतीच्या बांधांवर मोठ्या प्रमाणावर दिसत असल्याने नागरिकांमध्ये भीतीचे वातावरण आहे. या पार्श्वभूमीवर प्रशासनाने आणि सर्पमित्रांनी नागरिकांना विशेष सावधानता बाळगण्याचे आवाहन केले आहे. इंदापूर येथील सर्पमित्र डॉ. राजेंद्र साळुंखे आणि शिवाजी अवचर यांनी सर्पमित्रांनी हे विषारी सर्प पकडताना स्वतःची विशेष काळजी घेण्याचे आवाहन केले आहे.
घोणस साप (ज्याला 'दबका' किंवा 'वायपर' म्हणूनही ओळखले जाते) हे शीतरक्ताचे प्राणी आहेत. थंडीच्या दिवसांमध्ये त्यांच्या शरीराचे तापमान नियंत्रित ठेवण्यासाठी त्यांना उष्णता मिळवणे आवश्यक असते. थंडी वाढताच ते प्रामुख्याने सूर्यप्रकाश मिळणाऱ्या किंवा उबदार वाटणाऱ्या जागांचा शोध घेतात. दिवसाच्या वेळी रस्ते किंवा डांबरी पृष्ठभाग गरम होतात. या उबदारपणा मुळे अनेक घोणस साप रस्त्यावर येऊन उन्हात बसलेले दिसून येत आहेत. उसाचे शेत, कडब्याचे ढिग, गॅरेज, गोठा किंवा इतर उबदार आणि सुरक्षित जागांमध्येही त्यांचा वावर वाढला आहे, जिथे त्यांना थंडीपासून संरक्षण मिळते.
रस्त्यांवर सापांचे प्रमाण वाढल्याने वाहनधारकांसाठी धोका वाढला आहे. रात्रीच्या वेळी किंवा पहाटे रस्त्यावरून जाताना अनेकदा हे साप लवकर नजरेत येत नाहीत आणि अपघाताने त्यांच्यावरून गाडी जाण्याची शक्यता असते. अशावेळी सापाला गंभीर इजा होऊन तो आणखी आक्रमक बनू शकतो, तसेच नागरिकांच्या जवळ येण्याचा धोका वाढतो.
नागरिकांनी कोणती विशेष काळजी घ्यावी?
घोणस साप अत्यंत विषारी असून त्याचा दंश जीवघेणा ठरू शकतो. त्यामुळे नागरिकांनी खालील गोष्टींची तातडीने अंमलबजावणी करणे गरजेचे आहे:
अंधारात चालणे टाळा: रात्री किंवा पहाटे चालताना टॉर्चचा वापर करा आणि प्रत्येक पाऊल जपून टाका. रस्त्यावरील कोणताही प्राणी किंवा वस्तू पडलेली दिसल्यास, वाहनाचा वेग कमी करा आणि काळजीपूर्वक पुढे जा.
शेतीत काम करताना सुरक्षा: शेतीमध्ये काम करताना (विशेषतः गवत किंवा पालापाचोळा काढताना) हातात जाड ग्लोव्हज आणि पायात गमबूट वापरणे अत्यावश्यक आहे.
घराची स्वच्छता राखा: घराच्या आसपासचा परिसर, गॅरेज, साठवलेल्या वस्तूंची जागा आणि लाकडाचे ढिग स्वच्छ आणि नीटनेटके ठेवा. घोणस साप उंदरांच्या मागे येतो, त्यामुळे उंदरांचा वावर नियंत्रित ठेवल्यास सापांचा धोका कमी होईल.
घरातील सदस्यांना सूचना: लहान मुलांना आणि पाळीव प्राण्यांना घराबाहेर खेळताना विशेष लक्ष देण्यास सांगा.
सर्पदंश झाल्यास काय कराल?
सर्पदंश झाल्यास, सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे अजिबात न घाबरता तात्काळ उपचार सुरू करणे.
1. रुग्णाला स्थिर ठेवा: रुग्णाला चालण्यास, धावण्यास किंवा कोणतेही शारीरिक श्रम करण्यास मनाई करा. रुग्णाची घालमेल वाढल्यास विष लवकर पसरू शकते.
2. घरगुती उपाय टाळा: जखमेला ब्लेडने कापणे, चोखणे किंवा जखमेवर लिंबू किंवा माती लावणे पूर्णपणे टाळा. यामुळे रुग्णाची प्रकृती आणखी बिघडू शकते.
3. तात्काळ वैद्यकीय मदत: वेळ न घालवता रुग्णाला तातडीने जवळच्या शासकीय रुग्णालयात घेऊन जा. शासकीय रुग्णालयांमध्ये सर्पविषा वरील इंजेक्शन (Anti-venom) मोफत उपलब्ध असते.
खरे तर होमिओपॅथी मध्ये सर्पदंशावर चांगली औषधे उपलब्ध आहेत. मात्र त्याचे परीक्षण व वापर प्रत्येक सरकारी दवाखान्यात करणे गरजेचे आहे. त्यासाठी सरकारने प्रयत्न करणे गरजेचे आहे.
📞 महत्त्वाचा संपर्क: आपल्या परिसरात घोणस साप दिसल्यास, त्याला मारण्याचा प्रयत्न न करता, त्वरित स्थानिक सर्पमित्र किंवा वन विभागाशी संपर्क साधावा. साप सुरक्षितपणे पकडून नैसर्गिक अधिवासात सोडणे गरजेचे आहे.
यासंदर्भात डॉ. राजेंद्र साळुंखे म्हणाले, सर्प हे पर्यावरण साखळीतील महत्वाचे सरपटणारे प्राणी असून ते शेतकऱ्यांचे खरे मित्र आहेत. त्यामुळे त्यांना न मारता पकडून शेतात सुरक्षित ठिकाणी सोडणे गरजेचे आहे. त्यासाठी प्रत्येक महाविद्यालयात युवापिढीस साप पकडण्याचे शास्त्रोक्त प्रशिक्षण देणे गरजेचे आहे. आम्ही हा पथदर्शी उपक्रम आमच्या महाविद्यालयात यशस्वीपणे राबवित आहोत. त्यासाठी आम्हास आमच्या संस्थेचे अध्यक्ष, राष्ट्रीय सहकारी साखर महासंघाचे अध्यक्ष तथा माजी मंत्री हर्षवर्धन पाटील, प्राचार्य डॉ. जीवन सरवदे व सहकाऱ्यांचे विशेष मार्गदर्शन मिळते.
सर्पमित्र शिवाजी अवचर म्हणाले, अनेकदा विषारी सर्प पकडताना तो साप चावल्याने सर्पमित्राचा मृत्यू होतो. त्यामुळे शासनाने सर्व सर्पमित्रांना सर्प दंश झाल्यास त्यांच्यावर तातडीने औषधोपचार करण्याच्या सूचना सर्व शासकीय रुग्णालयांना देणे गरजेचे आहे. जर सर्पमित्रास खाजगी दवाखान्यात दाखल करण्यात आल्यास त्याचा सर्व खर्च शासनाने करणे गरजेचे आहे. सर्पमित्रांना मानधन सुरू करणे गरजेचे आहे.
