गेल्या काही वर्षांपासून महाराष्ट्रात घोणस सापांची (Russell's Viper) संख्या झपाट्याने वाढत असल्याचं दिसून येत आहे. त्यामुळे राज्यावर या अत्यंत विषारी सापाचं सावट निर्माण झालं आहे. शहरीकरण आणि शेतीत वाढलेल्या मानवी हस्तक्षेपामुळे या सापांना नैसर्गिक अधिवासातून बाहेर पडावं लागत आहे, ज्यामुळे मानवी वस्त्यांमध्ये त्यांचा वावर वाढला आहे.
घोणस सापाच्या वाढत्या संख्येचं मुख्य कारण
घोणस सापाच्या वाढत्या संख्येमागे एक महत्त्वाचं नैसर्गिक कारण आहे. इतर अनेक सापांप्रमाणे हा साप अंडी घालत नाही, तर थेट पिलांना जन्म देतो. एका वेळी घोणस साप २० ते ६० पिलांना जन्म देऊ शकतो. ही पिले जन्माला आल्याबरोबरच पूर्णपणे स्वतंत्र आणि स्वयंपूर्ण असतात, तसेच जन्मतःच विषारी असल्याने ती स्वतःच आपलं संरक्षण करू शकतात. त्यामुळे त्यांच्या जगण्याचं प्रमाण अधिक असतं आणि त्यांची संख्या झपाट्याने वाढते.
या व्यतिरिक्त, काही मानवनिर्मित आणि नैसर्गिक कारणंही त्यांच्या वाढीस कारणीभूत आहेत:
नैसर्गिक अधिवासाचा नाश: मोठ्या प्रमाणावर होणारी जंगलतोड आणि शहरीकरणामुळे घोणस सापांच्या नैसर्गिक राहण्याच्या जागा कमी होत आहेत. त्यामुळे त्यांना खाद्याच्या शोधात मानवी वस्त्यांच्या जवळ यावं लागत आहे.
उंदरांची वाढलेली संख्या: शेतीमध्ये उंदरांची संख्या वाढल्यामुळे घोणस सापांना आयतं खाद्य मिळतं. घोणस हे उंदीर आणि लहान प्राण्यांवर जगतात. त्यामुळे त्यांच्या प्रजननाला आणि वाढीला प्रोत्साहन मिळत आहे.
हवामान बदल: बदलत्या हवामानामुळे या सापांना अनुकूल वातावरण मिळत आहे, ज्यामुळे त्यांच्या प्रजननाच्या चक्रावर सकारात्मक परिणाम होत आहे.
घोणस सापाच्या दंशामुळे झालेले मृत्यू
घोणस सापाच्या दंशामुळे होणाऱ्या मृत्यूची नेमकी आकडेवारी एकत्रितपणे उपलब्ध होणं कठीण आहे, कारण अनेकदा सर्पदंशामुळे होणारे मृत्यू ग्रामीण भागात नोंदवले जात नाहीत. तरीही, काही अहवाल आणि अभ्यासांनुसार, महाराष्ट्रात सर्पदंशामुळे होणाऱ्या मृत्यूमध्ये घोणस सापाचा मोठा वाटा आहे.
जागतिक आरोग्य संघटनेच्या (WHO) अहवालानुसार, सर्पदंशामुळे होणारे जवळपास ९०% मृत्यू 'बिग फोर' (Big Four) म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या चार सापांमुळे होतात. यामध्ये नाग, मण्यार, घोणस आणि फुरसे यांचा समावेश आहे. या चारही सापांपैकी घोणस हा सर्वात विषारी आणि घातक मानला जातो.
एका अभ्यास अहवालानुसार (२०२१), देशभरात १० हजार ३८२ लोकांचा सर्पदंशाने मृत्यू झाला. यात महाराष्ट्रामध्ये तब्बल ७७१ मृत्यू झाले होते. ही आकडेवारी महाराष्ट्राला सर्पदंशामुळे होणाऱ्या मृत्यूंच्या बाबतीत देशात चौथ्या स्थानावर ठेवते आणि हे आकडे घोणस सापाच्या दंशाची गंभीर स्थिती दर्शवतात.
एका अहवालानुसार: महाराष्ट्रातील ग्रामीण भागात केलेल्या एका अभ्यासात असे दिसून आले आहे की, सर्पदंश झालेल्या एकूण रुग्णांपैकी सुमारे ४८% रुग्ण घोणस सापाच्या दंशामुळे दाखल झाले होते.
घोणस सापाचे विष 'हेमोटॉक्सिन' (Haemotoxin) प्रकारातील असल्यामुळे ते रक्ताच्या गुठळ्या तयार करतं, मूत्रपिंड निकामी करतं आणि दंश झालेल्या जागी मोठी सूज आणतं. वेळेवर उपचार न मिळाल्यास मृत्यू निश्चित असतो.
हा साप कोठे आढळतो आणि कसा ओळखावा?
घोणस साप प्रामुख्याने महाराष्ट्रातील माळराने, कमी पावसाचा प्रदेश, शेतीचा भाग आणि झुडपांच्या भागात आढळतो. हा साप मातीमध्ये, पालापाचोळ्याखाली किंवा दगडांच्या कपारीत लपून बसलेला असतो.
घोणस सापाची ओळख पटवण्यासाठी:
रंग आणि नक्षी: हा साप पिवळसर, तपकिरी किंवा राखाडी रंगाचा असतो. त्याच्या शरीरावर अंडाकृती (अंड्याच्या आकाराचे) काळ्या रंगाचे ठिपके असतात.
आकार: घोणस साप जाड आणि साधारणपणे ३ ते ४ फूट लांबीचा असतो. त्याच्या मानेचा भाग अरुंद असतो आणि शरीर मोठे असते.
आवाज: जेव्हा त्याला धोका जाणवतो, तेव्हा तो मोठा फस्स असा आवाज काढतो. हा आवाज इतर सापांपेक्षा वेगळा आणि मोठा असतो.
साप दिसल्यास काय करावे आणि काय करू नये?
जर तुमच्या आसपास घोणस साप दिसला, तर घाबरून जाण्याऐवजी शांत राहणे महत्त्वाचे आहे.
अंतर ठेवा: सापापासून सुरक्षित अंतर ठेवा (जवळपास ६-१० फूट). त्याला डिवचण्याचा किंवा पकडण्याचा प्रयत्न करू नका.
शांत उभे राहा: साप स्वतःहून बाजूला जाण्याची वाट पहा. अचानक हालचाल केल्यास तो घाबरून हल्ला करू शकतो.
तज्ज्ञांना बोलवा: साप पकडणाऱ्या तज्ज्ञांना किंवा सर्पमित्रांना ताबडतोब संपर्क साधा. त्यांना सापाची नेमकी जागा सांगा.
साप चावल्यास काय करावे?
घोणस चावल्यास, वेळ वाया न घालवता तात्काळ वैद्यकीय मदत घेणं अत्यंत आवश्यक आहे.
शांत बसा: दंश झालेल्या व्यक्तीला शांत बसवा. भीतीमुळे रक्तदाब वाढतो आणि विष लवकर पसरते.
हालचाल टाळा: दंश झालेल्या अवयवाची हालचाल थांबवा. शक्य असल्यास तो अवयव स्थिर ठेवा.
घट्ट पट्टी बांधू नका: दंश झालेल्या जागेवर घट्ट पट्टी बांधू नका. यामुळे रक्तप्रवाह थांबून अवयवाचे मोठे नुकसान होऊ शकते.
रुग्णाला घेऊन जा: रुग्णाला तात्काळ जवळच्या सरकारी किंवा मोठ्या दवाखान्यात घेऊन जा. तिथे सर्पदंश विरोधी लस (Anti-venom) उपलब्ध असते. ही लस देणे अत्यंत महत्त्वाचे असते.
सापापासून बचाव करण्यासाठी काय करावे?
परिसर स्वच्छ ठेवा: आपल्या घराच्या आणि शेतीच्या आसपासचा परिसर स्वच्छ ठेवा. गवत वाढू देऊ नका.
जुन्या वस्तू काढू टाका: घरात किंवा घराबाहेर जुने लाकूड, टायर, दगड किंवा पालापाचोळा साठवून ठेवू नका, कारण या ठिकाणी साप लपू शकतात.
रात्री काळजी घ्या: रात्री घराबाहेर जाताना टॉर्चचा वापर करा.
संरक्षणात्मक पोशाख: शेतात काम करताना किंवा झुडपांमध्ये जाताना बूट आणि हातमोजे घाला.
घोणस सापापासून बचाव करण्यासाठी योग्य ती काळजी घेणे आणि सर्पदंश झाल्यास कोणत्याही घरगुती उपचारांवर अवलंबून न राहता तात्काळ वैद्यकीय मदत घेणे हेच महत्त्वाचे आहे. तुम्ही तुमच्या परिसरात सर्पमित्रांचा संपर्क क्रमांक नेहमी जवळ ठेवा.
